کنیڈا دے پردھان منتری جسٹن ٹروڈو نے 18 مئی نوں ہاؤس آف کامنز وچ 102 سال پہلاں دی کاماگاٹا مارو گھٹنا بارے دستور انوسار معافی منگ لئی۔

23 مئی 1914 نوں ہندوستانی مول دے 376 مسافر کاماگاٹا مارو جہاز اتے سوار ہو کے وینکوور آئے پر کنیڈا وچ داخل نہ ہون دتے گئے۔ ایہہ مسافر برتانوی راج ادھین ملک ہندوستان دے لوک سن تے ایہناں وچوں کئی اوہ وی سن جو سابقہ فوجی سن تے برتانوی سامراج لئی لڑن واسطے برتانوی ہند فوج بھرتی رہے سن۔ ایہدے باو جود برطانوی راج ادھین ملکاں دے رہن والے ہور لوکاں وانگ سارے انگریزی راج وچ سفر کرن دی کھل اوہناں نوں نہیں سی۔ 32 دن اوہناں نوں جہاز اتے ہی رہنا پیا تے انّ پانی تے ہور کسے وی طرحاں دی سہولت توں وانجھے رکھیا گیا۔ نیوی دے جہاز ایچ ایم سی ایس رینبوء اتے پولیس دیاں کشتیاں نے کاماگاٹا مارو نوں گھیری رکھیا تے ایہہ مسافر غیر انسانی حالتاں وچ رہن لئی مجبور کیتے گئے۔

برتانوی سامراج ادھین رہندے بھارتی مول دے لوکاں نوں کنیڈا آؤن تو روکن لئی کنیڈا دی پارلیمینٹ نے 1909 وچ ایہہ قانون پاس کر دتا کہ کنیڈا وچ آؤن لئی مسافراں نوں اپنے دیش توں چل کے سدھے کنیڈا آؤنا ہووےگا۔ اس ویلے کوئی وی ریگولر جہاز بھارت توں چل کے سدھا کینیڈا نہیں سی آؤندا۔ پر جدوں کاماگاٹا مارو جہاز دے مساپھراں نے سدھے کینیڈا آؤن دی خاطر اک چارٹر جہاز لے لیا تے وینکوور دی بندرگاہ وچ آ پہنچے تاں اوہناں نوں کنیڈا دی دھرتی تے پیر رکھن توں روک دتا گیا جو قانون دی سدھی پدھری النگھناں سی۔ [1]

جد جہاز نوں انٹری دین توں نانہہ کر دتی گئی تے جہاز دے سوار گنبوٹاں دی نگرانی سپرد کر دتے گئے تاں وینکوور وچ وسدے ہندوستانی بھائیچارے نے جہاز دے مسافراں دی مدد کرن لئی اک کمیٹی بنائی جہدا ناں سی شور کمیٹی۔ جہاز دے مسافراں دا کیس لڑن لئی شور کمیٹی نے جے.ایڈورڈ برڈ نام دا اک وکیل کر لیا جو وینکوور سٹی کونسل وچ سوشلسٹ پارٹی دا میمبر سی۔ شور کمیٹی نے سینکڑے لوکاں دیاں میٹنگاں کیتیاں اتے جہاز دا بھاڑا دین تے اس نوں واپس ہانگ کانگ بھیجے جان توں روکن لئی 15 ہزار ڈالر اکٹھے کیتے۔ کمیٹی دیاں کوشساں، انڈین بھائیچارے دی مدد اتے وینکوور دی مزدور جماعت دی جتھیبندی دے بندے جویں کہ وکیل جے. ایڈبرڈ برڈ آدی دیاں کوششاں صدقہ جہاز دے مسافراں دی دیکھ بھال کرن وچ کسے حد سفل رہے اتے مئی 23 توں لے کے 23 جولائی تکّ کنیڈیئن ادھیکاری جہاز نوں باہر نہ کڈھ سکے [2]

جہاز دے مسافراں دے خلاف برتانوی سامراج دی اس مجرمانا کاروائی دی صفائی وچ اک بہانہ پیش کردیاں کینیڈا دے گورنر جنرل آرتھر دا ڈیوک آف کناٹ نے کلونیئل آفس نوں ایہہ تار گھلی،   “اتھے ایہہ خیال ہے کہ کاماگاٹا مارو یاترا لئی پیسہ سیاسی اندولنکاریاں جاں گپت انقلابی سسائٹیاں نے دتا ہے۔ ”

جدوں کنیڈا دی سرکار نے 23 جولائی نوں کاماگاٹا مارو جہاز جبری واپس موڑ دتا تاں اس نے پہلاں جاپان جانا سی تے پھیر ہانگ کانگ۔ جد ایہہ خبر ہانگ کانگ دی کلونی دے بستیوادی سیکٹری نوں ملی تاں اس نے کیہا کہ جہاز دا کوئی مسافر ہانگ کانگ دی دھرتی تے اترن نہیں دتا جاویگا تے جے کسے نے اترن دی کوشش کیتی تاں آوارہ گردی دے دوش ہیٹھ گرفتار کر لئے جانگے حالانکہ جہاز دے کئی مسافر ہانگ کانگ وچ رہندے رہے سن تے دراصل اس شہر دی تعمیر کرن والے لوک سن۔

پھیر جہاز نوں کلکتے ولّ چالے پاؤنے پئے۔ اتھے پہنچن تے برتانوی سامراج دی گنبوٹ نے جہاز نوں کلکتے توں 27 کلومیٹر باہر ہی ہگلی دریا دے بجبجّ گھاٹ تے لنگر سٹن لئی مجبور کر دتا۔ بندوکدھاری برتانوی افسراں نے بابا گردتّ سنگھ نوں گرفتار کرن دی کوشش کیتی، جو اس مہم دا مہری سی، تے باقی مسافراں نوں پنجاب ولّ اوہناں دے پنڈاں نوں بھیجن لئی ریل گڈی تے چاڑ دتا۔ جھد مسارپھاں نے بابا گردتّ سنگھ تے ہور آگوآں نوں پولیس حوالے کرن توں نانہہ کر دتی تاں برتانوی سپاہیاں نے بھیڑ اتے گولی چلا کے 20 بندے مار دتے۔ اس قتل عام مگروں بہتے مسافر گرفتار کر لئے گئے تے باقیاں نوں اوہناں دے گھراں وچ نظربند کر دتا گیا جو پہلی سنسار جنگ دے سارے عرصے دوران اپنے گھراں وچ قیدی بنا کے رکھے گئے۔ پر بابا گردتّ سنگھ کسے طرحاں بچ کے نکل گیا تے 1922 تکّ آزاد رہا۔ پر گاندھی نے 1922 وچ اوہنوں انگریز بستیوادیاں دے حوالے ہون لئی راضی کر لیا تے اوہ پنج سال اوہناں دیاں جیلھاں وچ رہا۔

کینیڈا دی کمیونسٹ پارٹی (مارکسوادی-لیننوادی) سوچدی ہے کہ کاماگاٹا مارو گھٹنا بارے گلّ کرن ویلے ایہہ بہت ہی ضروری ہے کہ اس ویلے دے حالات تے چنگی طرحاں غور کیتا جاوے۔ صرف ایہہ کہہ دینا ہی کافی نہیں کہ”کینیڈا نوں سفید رکھن”دی نیتی کرکے ہی”سکھ بھائیچارے نال بے انصافی”ہوئی جویں پردھان منتری ٹروڈو نے کیہا ہے۔ اس ویلے دا کینیڈا وی ہندوستان وانگ ہی برتانوی سامراج دا اک حصہ سی۔ کینیڈا نے ہندوستانیاں دی آزادی دی جنگ نوں دباؤن وچ برتانیاں دا ساتھ دتا سی۔ ویہویں صدی چڑھن ویلے کنیڈا رہندے ہندوستانی مول دے لوک کینیڈا وچ وی اپنے حقاں لئی لڑ رہے سن تے ہندوستان دی آزادی لئی وی جدوجہد کر رہے سن۔ 1913 وچ ہندوستانی غدر پارٹی وی دراصل کینیڈا تے امریکہ وچ رہندے ہندوستانی لوکاں دے اپرالے نال ہی بنی سی جسدا مکھ نشانہ برتانوی سامراج دی’پاڑو تے راج کرو’دی نیتی نوں ہرا کے ہندوستان نوں برتانوی سامراج دے جولے ہیٹھوں کڈھن دا سی۔ سو کاماگاٹا مارو گھٹنا اس ویلے ہوئی جد کینیڈا تے امریکہ سنے باہرلے ملکاں وچ رہندے بھارتی مول دے لوک اتے بھارت وچ وسدے دیش بھگت ہندوستانی لوکاں نوں دھرماں تے قوماں توں اپر اٹھکے برتانوی سامراج دے خلاف لڑن لئی اکمٹھّ کرن وچ لگے ہوئے سن۔ اس ویلے اناں دا اک اعتراز ایہہ وی سی کہ لڑن واسطے برتانوی سامراجی فوج وچ تاں اوہناں نوں بھرتی کر لیا جاندا ہے پر بدلے وچ حق کوئی نہیں ملدا۔ [3]

اک ہور اہم گلّ ہے کہ معافی منگن ویلے ٹروڈو ساری چیز نوں اس ویلے دے حالات توں وکھ کرکے ویکھدے ہوئے کہندا ہے کہ کینیڈا “وکھریویاں دے باو جود مضبوط نہیں بلکہ وکھریویاں کرکے ہی مضبوط” ہے اتے “پناہ دین والی دھرتی” ہون کرکے مضبوط ہے۔ اس طرحاں دی گل بات دا مقصد اس سچائی نوں لکونا ہے کہ کینیڈا دی سرکار دی نسلپرستی دی نیتی ہن کتے ختم نہیں ہو گئی بلکہ جیوں دی تؤں قایم ہے۔ “وکھریویاں دی طاقت” دا اصل مطلب ایہہ ہے کہ لوکاں نوں بولی، دھرم، نسل، قومی پچھوکڑ اتے ہور نمانیاں گلاں دے ادھار تے پاڑی رکھن وچ سرکار بڑی تکڑی ہے۔ نوَ-لبرل سرکاراں دی نیتی دا ادھار ہی ایہہ ہے کہ جماعت دی گلّ بالکل نہیں کرنی ہور جو مرضی کرو۔ “مڈل کلاس” دی گلّ وی اس حقیقت توں منکر ہون لئی ہی کیتی جاندی ہے کہ کینیڈا دے بہو گنتی لوک کم کرن والے محنت کش ہن جنہاں دے سر تے سماج جیوندا ہے۔ ایہہ نیتی اس گلّ توں منکر ہے کہ اک ماڈرن سماج دی ایہہ ذمیواری بندی ہے کہ اوہ لوکاں دے آرتھک، انسانی، سبھیاچارک، سیاسی تے سماجک حقاں نوں پورا کرے تے سوآرتھی ہتاں دی پورتی لئی کسے وی صورتَ وچ ایہناں حقاں نوں النگھیا نہ جا سکے۔ بیتے وچ لوکاں دے نال کیتیاں گئیاں بے انصافیاں نوں منن دی گلّ تاں ایہہ ضرور کردے ہن پر اس ویلے لوکاں دے حقاں دی راکھی توں بھجدے ہن تے لوکاں نوں ووٹ بینک دے طور تے ورتن لئی ہر طرحاں دیاں رعایتاں دین دیاں سازشاں رچدے ہن اتے ایہہ پربھاو دین دی کوشش کردے ہن کہ سٹیٹ تاں بڑی ہی جمہوریات پسند ہے۔

18 اپریل نوں لبرل سرکار طرفوں معافی منگدے ہوئے پردھان منتری ٹروڈو نے کیہا،

“کاماگاٹا مارو جہاز دے مسافر وی ایتھے اس کرکے پناہ چاہندے سن کہ اوہناں دے پریوار اک چنگا جیون جی سکن جس طرحاں اوہناں توں پہلاں اتے بعد وچ آؤن والے لکھاں آواسی چاہندے سن۔ اوہناں نے کینیڈا وچ آ کے اتھوں دے جیون وچ کافی یوگدان دینا سی پر اسیں اوہناں نال بہت وڈی بے انصافی کیتی۔ جو وتکرا اس ویلے دی کنیڈیئن سرکار نے سکھ بھائیچارے نال کیتا اس نوں اک راشٹر دے طور تے اسیں کدے وی بھلا نہیں سکدے۔ سانوں بھلنا وی نہیں چاہیدا تے اسیں بھلانگے وی کدے نہیں۔ ہاؤس آف کامن وچ منگی گئی معافی اس تکلیف تے بے انصافی نوں مٹا نہیں کر سکدی جو کنیڈا سرکار دے شرم ناک رویئے کرکے اوہناں لوکاں نے برداشت کیتے۔ لیکن معافی منگنی تے ہاؤس کامن دے وچ منگنی اک ٹھیک گلّ ہے۔ ”[4]

ہانگ کانگ وچ کینیڈا دے کونسل جنرل نے ساؤتھ چائنا مورننگ پوسٹ میگزین نوں دتے بیان وچ اپرلی گلّ دوہرائی تے نال ایہہ کیہا “کینیڈا نوں ایہہ سمجھن دی ضرورت ہے کہ ساڈے اتہاس وچ کالے پنے وی ہن۔ ”

ٹروڈو اج دی حقیقت نوں بغیر کسے پچھتاوے دے لکون دی کوشش کردا ہے تے ایہہ نہیں دسدا کہ کینیڈا دی اج دی امیگریشن نیتی کی ہے جتھے اج وی رپھیوجیاں نوں انٹری دین توں انکار کیتا جاندا ہے تے آواسیاں لئی رہائش تے سٹیزنشپ حاصل کرن دے راہ وچ اڑکے کھڑے کیتے جاندے ہن۔ [5]

لبرلاں دا ایہہ کہنا کہ، معافی منگن لئی صحیح تھاں ہاؤس آف کامن ہی ہے، وی اک گمراہ کن گلّ ہے۔ معافی دی گھوشناں کردے ہوئے ٹروڈو نے کیہا،” ایہہ ہاؤس کامن ہی سی جتھے ایہہ قانون پاس کیتا گیا سی جس دے تحت کاماگاٹا مارو دے یاتروآں نوں کنیڈا وڑن تو روکیا گیا۔” تے معافی منگن دے دوران وی اوہنے کیہا،”بغیر کسے شکّ دے ایہہ کینیڈا سرکار دا بنایا قانون ہی سی جس نوں ورت کے مساپھراں نوں امن چین نال کنیڈا وچ داخل ہون توں روکیا گیا۔” پر ایہہ کہناں اس چیز تے پردہ پاؤنا وی ہے کہ 1909 وچ ڈومینیئن آف کینیڈا برٹش سامراج دا ہی حصہ سی تے کوئی وی فیصلہ اپنے آپ نہیں سی کر سکدا۔ ہاؤس آف کامن صرف اوہ فیصلے ہی کر سکدا سی جنہاں دی منظوری بریٹیش سامراج نے دتی ہوئی ہووے تے سامراج دے حق وچ جاندے ہون۔

لبرلاں دی پیش کیتی ایہہ کہانی جانبجھ کے 1914 دے اصلی حالات نوں نظر انداز کردی ہے تاں کہ جو کجھ اج ہو رہا ہے اس توں منکر ہویا جا سکے۔ خاص کر کنیڈا دی سٹیٹ جس نردئی طریقے نال اج وی آواسیاں نال بدسلوکی کردی ہے، لوکاں دے ضمیر دے حق نوں لتاڑدی ہے، دوسرے ملکاں دے لوکاں دے حقاں دی نرادری کردی ہے تے جو ایہدے خلاف گلّ کردے ہن اوہناں دی آواز بند کرن دی کوشش کردی ہے۔

پنجابی پچھوکڑ دے اپنے ڈفینس منسٹر ہرجیت سنگھ سجن دی گلّ کردیاں، جہنوں اوہ اک سکھ دے طور تے بیاندا ہے تے کہندا ہے کہ سو سال پہلاں “شاید اوہدے وڈیرے وی کینیڈا توں واپس موڑ دتے گئے ہندے۔” اپنی معافی نامے وچ ٹروڈو دسدا ہے کہ کینیڈیئن فوج دی جس رجمینٹ وچ سجن نے نوکری کیتی سی بھاوَ بریٹیش کولمبیا رجمینٹ (ڈیوک آف کناٹ دی رجمینٹ) اسدے جمعے ہی کاماگاٹا مارو جہاز نوں واپس بھیجن دی زمیواری وی لائی گئی سی۔ تے کی ہن ایہہ رجمینٹ اےداں دے کم بالکل نہیں کردی؟ اوہنے ایہہ نہیں دسیا کہ اج کلّ ایہہ رجمینٹ کی کردی ہے۔ لازم ہے کہ اس رجمینٹ دا مشن اج وی اوہی ہے جو 1914 وچ سی۔ اسے رجمینٹ دے فوجی 2002 وچ افغانستان وچ امریکی سامراج دے ہت محفوض کرن لئی بھیجے گئے سن۔ ہرجیت سجن نوں “بہت ودھیا جاسوس” ہون دا مان وی دتا گیا سی تے 2010 وچ یو ایس میجر جنرل جیمز ٹیری نے اس نوں اپنا خاص نائب بنا کے امریکی کمانڈ ٹیم وچ شامل کیتا سی۔ ایہو جہی ساکھ نوں اک جمہوری ساکھ نہیں کیہا جا سکدا۔ پر ٹروڈو دی جملیبازی اس نوں اک جمہوری ساکھ والی شخصیت دے طور تے پیش کرن دی کوشش کردی ہے۔

اس طرحاں دی گل بات دا مقصد ٹروڈو دی لبرل سرکار دے اجنڈے نوں اگے ودھاؤنا ہے جو اج وی انج ہی نسلپرستی تے سامراج-سازی والا ہے جویں پہلیاں وچ سی۔ اس ویلے ایہہ برتانوی سامراج دے ہتاں دا پالک سی تے ایس ویلے امریکی سامراج تے گلوبل اجاریداراں دے ہتاں دی راکھی کرن واسطے ہے۔

کاماگاٹا مارو حادثے ویلے سامراجی طاقتاں اپنا منتوَ حاصل کرن لئی بڑیاں ‘اچیاں گلاں’ کردے ہوئے”کنیڈا سفید رکھو”دا نعرہ لاؤندیاں سن تے ہندوستان دے لوکاں نوں غلام بنائی رکھن لئی برتانوی سامراج نوں اک”سبھئک”سرکار دے طور تے پیش کردیاں سن۔ ایس ویلے دیاں ایہناں دیاں “اچیاں گلاں” کی ہن؟  ”وخریویں دی طاقت” “عورتاں دی حفاظت” “امن” تے “آزادی” آدی۔ لیکن ایہناں جملیاں دا مقصد اج وی لوکاں دیاں اکھاں وچ گھٹا پاؤناں تے اپنا الو سدھا کرنا ہی ہے۔

کاماگاٹا مارو حادثے بارے معافی نامہ اس ڈھنگ نال پیش کیتا گیا ہے کہ اس طرحاں لگے کہ اس طرحاں دیاں گھٹناواں ایسے “کالے پل” ہن جو کدے کدے تاں واپر جاندے ہن پر عامَ طور تے سبھ کجھ ٹھیک ٹھاک رہندا ہے۔ اس طرحاں دے “کالے پلاں” وچ “وکھرے لگدے” لوکاں نال ذرا ودھیکیاں ہو گئیاں ہونیاں نے ورناں ہن سبھ ٹھیک ٹھاک ہے تے ایس ویلے “وکھریویں وچ طاقت” ہے۔ گلّ بسّ اینی ہی ہے ہور کجھ نہیں۔

ایہہ کہانی منکر ہے اس حقیقت توں کہ مزدور جماعت اک ہے۔ اس وچ ہر پچھوکڑ دے لوک شامل ہن، جو بڑے چراں توں جدوجہد کردے آ رہے ہن۔ ٹروڈو ولوں اپنے آپ نوں اوہناں دا ہتیشی پیش کرنا جنہاں نوں اوہ سکھ کہندا ہے اک ایسی کوشش ہے ایہہ کہن دی کہ جو اسدیاں “ماڈرن” قدراں قیمتاں دی حامی بھردے ہن ایہہ اوہناں دے جمہوری ہون دا پرمان ہے اتے اوہناں نوں ناگرکتا، پرموشن تے سیاسی رعایتاں ملنگیاں۔ اوہ عامَ طور تے ہی ایہہ غلطی کر جاندا ہے کہ پنجابی پچھوکڑ دے سارے ہندوستانیاں نوں سکھ سمجھدا ہے حالانکہ پنجابی سکھ وی ہن، ہندو وی ہن، مسلمان وی ہن، اتے ایسے پنجابی وی بتھیرے ہن جو کسے وی دھرم دے پیروکار نہیں۔

سرکار دیاں گلاں وی سابقہ پردھان منتری پال مارٹن دی اس گلّ ورگیاں ہن جو اوہنے آدواسی لوکاں نوں درپیش حالات بارے کہی سی، “میرا نہیں خیال کہ کنیڈیئن نسل وادی ہن۔ لیکن سارا معاملہ جہدا اسیں ذکر کر رہے ہاں بہتے کنیڈیئنا نوں تاں دسدا ہی نہیں۔” مارٹن دے کہن انوسار آدواسی لوکاں دیاں تکلیفاں دا کارن ایہہ کہ بہتے کینیڈیئناں نوں ایہہ مصلیٰ نظر ہی نہیں آؤندا ایہہ نہیں کہ کینیڈیئن سٹیٹ آدواسیاں نوں اوہناں دے حقاں توں محروم کردی، ایہدے خلاف ہر بھانت دے کینیڈیئن لوک جدوجہد کر رہے ہن کہ ساریاں نوں اوہناں دے حق ملن۔

ایہہ دسن دی بڑی لوڑ ہے کہ 20 صدی دے شروع وچ کاماگاٹا مارو حادثہ ہندوستانی لوکاں ساہمنے کوئی اکو اک مصلیٰ نہیں سی کہ ہندوستانی آواسیاں نوں کنیڈا وچ داخلہ نہیں دتا گیا۔ ایہہ اوہ ویلا سی جد ہندوستان بھر وچ لوک برتانوی بستیواد دے جابر راج توں کھہڑا چھڈاؤن لئی سنگھرش کر رہے سن۔ اس ویلے کنیڈا نے برتانوی جسوسی اجنسیاں دا پورا ساتھ دے کے ہندوستانی دیش بھگتاں نوں جیلھاں اتے فانسی دے تختیاں تے پہنچاؤن وچ ڈٹّ کے حصہ پایا سی۔

وینکوور دے لوک وی اپنے صوبے دے برتانوی شاسکاں دیاں نسل وادی اتے مزدور-ورودھی حرکتاں توں اپنے آپ نوں بچاؤن لئی جدوجہد کر رہے سن۔ سٹیٹ ولوں جتھیبند کیتی جا رہی ہنسا صرف ہندوستانیاں دے ہی خلاف نہیں سی بلکہ چینی تے جاپانی مول دے لوکاں دے وی خلاف اتے کنیڈا دے آدواسیاں دے خلاف وی سی جنہاں نوں بندے وی نہیں سی سمجھیا جاندا تے جنہاں نوں جڑھوں ختم کر دینا وی ایہہ”ٹھیک”ہی گندے سن۔

سٹیٹ ولوں جتھیبند کیتے جاندے اس نسل واد دے خلاف لڑائی ویہویں صدی دوران وی چلدی رہی اتے اسنے کینیڈا دی ڈیویلپمینٹ نوں پربھاوت کیتا۔ دوجی سنسار جنگ دوران جاپانیاں نوں نظربند کرن خلاف جدوجہد اتے 1960 تے 70 دے دہاکے وچ نسل وادی انڈین ایکٹ اتے امیگریشن اتے لبرلاں دے گرین پیپر خلاف سنگھرش وی ایہدے وچ شامل ہے۔ ایہہ لڑائی سٹیٹ دی شہِ پراپت گورے سپرمسٹ گرپاں ولوں “کینیڈا سفید رکھن” دیاں کوششاں دے خلاف سی تے “یورپیئناں قدراں قیمتاں” تے کلچر نوں اتم سمجھن تے باقیاں دے کلچراں تے قدراں قیمتاں نوں “برداشت” کرن دی نصیحت دے وی خلاف سی۔ ایہہ لبرلاں دی سرکار ہی سی جہنے نسل وادی امیگریشن ایکٹ بنایا جس تحت کنیڈیئنا نوں نسلاں اتے ودھیا گھٹیا قدراں قیمتاں دے ادھار تے ونڈن دی کوشش کیتی گئی تے اس طرحاں دی پہنچ نوں سرکاری نیتی دا حصہ بنایا گیا۔ “انگلش” تے “فرانسیسی” لوکاں نوں اک خاص رتبہ دتا گیا تے اوہناں دے “نسلی مول” نوں مانتا دتی گئی۔ ایہناں کلچراں نوں اتم درجہ دین دے نال نال باقی ساریاں نوں ایہناں کلچراں وچ ولین ہون دی نصیحت دتی گئی تانکِ ثابت کر سکن کہ اوہ وی “سانجھیاں قدراں قیمتاں”پرتی وفادار ہن۔ اس طرحاں دا ورگی کرن کیوبیک دی نیشن دی ہوند توں ہی منکر ہے۔ باقی “ورگاں” نوں “رنگدار لوک” جاں “دسدیاں گھٹ گنتیاں” دے نام دے دتے گئے جویں کہ اوہناں دا کوئی قومی جاں نسلی پچھوکڑ ہے ہی نہیں۔ سارے آدواسی لوکاں نوں “آبریجنل” جاں “انڈین” دے لیبل تھلے اکو رسے بنّ دتا گیا حالانکہ اوہناں وچ کئی وخریاں قوماں ہن، وخرے رواج ہن، قاعدے قانون ہن، آرتھکتا ہے، بولیاں ہن، کلچر ہن۔ پچھلے تنّ سو سالاں توں لے کے اج تکّ اوہناں نوں کوئی مانتا نہیں دتی گئی۔

ٹروڈو نے کاماگاٹا مارو گھٹنا بارے معافی منگدیاں ایہہ نہیں منیاں کہ 1970 دے دہاکے وچ وی برٹش کولمبیا دے پرانت وچ سٹیٹ دی شہِ نال ہندوستانی کمیونٹی دے لوکاں اتے نسل وادی حملے کیتے جاندے رہے سن۔ اس ویلے سٹیٹ نے آپ گورے سپرمسٹ گرپاں نوں ہندوستانیاں اتے حملے کرن لئی جتھیبند کیتا اتے لکڑ دی صنعت وچ ہندوستانیاں نوں ستھانک دیسی لوکاں دے خلاف کھڑے کرن لئی کوششاں کیتیاں تانکِ لوکاں وچ نسلی طور تے فٹ پوے۔ لوکاں دی اپنے حقاں لئی جدوجہد نوں نقصان پہنچاؤن لئی سرکار ولوں اس طرحاں دیاں ہور وی کئی حرکتاں کیتیاں گئیاں۔

ایہناں چیزا دے خلاف اس ویلے ایسٹ انڈین ڈیفینس کمیٹی/ پیپلز پھرنٹ (ای آئی ڈی سی/پی ایف) دی ستھاپنا کیتی گئی۔ ہردیال بینس تے مارکسوادی-لیننوادی پارٹی دی اگوائی ہیٹھ بنی اس جتھیبندی دا منتوَ لوکاں نوں اکمٹھّ کرنا تے لوکاں دے حقاں دی حفاظت لئی لڑائی تیز کرنا سی تے نسل وادی حملیاں دے خلاف لامبند ہونا سی۔

کنیڈیئن سٹیٹ تے ہندوستان سٹیٹ نے رلکے، 1980 ویاں وچ پنجاب دے لوکاں اتے نوجواناں اتے انتاں دا جبر ڈھایا۔ ایہہ قہقے کہ ایہہ لوک سکھ مولوادی تے دہشتوادی ہن اوہناں نوں جھوٹھے مقابلیاں وچ ماریا گیا، پھڑ پھڑ کے جیلاں وچ بند کر دتا گیا اتے 1984 وچ اندرا گاندھی نے اپریشن بلو سٹار ہیٹھ گولڈن ٹیمپل اتے فوجاں چاڑھ کے ہزاراں نردوش لوکاں دا قتل عام کیتا۔ پھیر 1984 وچ ایئر انڈیا دے جہاز حادثے وچ 182 لوکاں نوں موت دے گھاٹ اتاریا گیا جہدے وچ جسوسی ایجنسیاں دا ہتھ ہون دے سنکیت ملدے ہن۔

کینیڈا دی کمیونسٹ پارٹی (مارکسوادی-لیننوادی) دی ایہہ رائے ہے کہ ٹروڈو دی کیبنٹ وچ شامل ویکتی جنہاں نوں اوہ “سکھ” قہقے سددا ہے، اک طرحاں نال ایہہ یقینی بناؤن لئی ہے کہ کنیڈیئن سٹیٹ ولوں لوکاں خلاف بیتے وچ تے ورتمان وچ کیتے گئے جرماں دی اصلیت تے پردہ پیا رہے۔ سارے کیبنٹ منسٹر انگلینڈ دی رانی دی وفاداری لئی سہں چکدے ہن تے حلف لیندے ہن کہ “کونسل اندر ہندیاں ساریاں گپت گلاں نوں گپت ہی رکھنگے۔ ”

کاماگاٹا مارو گھٹناں ورگے جرم کرن والی سٹیٹ نوں برقرار رکھنا ہی سرکار دی نیتی دا اصل مقصد ہے سو لوکاں دے خلاف جرم کسے نہ کسے ڈھنگ طریقے نال جاری ہی رہنگے۔ شاہی اختیار (پریروگیٹو پاور) جو لوکاں دے حقاں دا فیصلہ کردا ہے کہ کس نوں حق دینے ہن تے کس نوں نہیں جاں کہڑے تے کنے حق دینے ہن، اس شاہی اختیار نے ہی لوکاں خلاف سٹیٹ دے جتھیبند کیتے جاندے حملیاں نوں اجازت دتی ہے تے کینیڈا دا اتہاس ایہدا گواہ ہے۔ ایہہ شاہی اختیار اج وی جیوں دا تؤں موجود ہے ختم نہیں کیتا گیا۔ بلکہ اج دی نیو-لبرل سامراجسازی دے گلوبل نظام وچ ہور وی طاقتور بنایا گیا ہے۔ لبرلاں دا معافی نامہ اس حقیقت توں دھیان پرے کرن لئی ہے، لوکاں دی حقاں دی جدوجہد نوں کمزور کرن لئی ہے، لوکاں دی جتھیبندی نوں کمزور کرن لئی ہے۔

کنیڈا دی کمیونسٹ پارٹی (مارکسوادی-لیننوادی) دی رائے صاف طور تے اوہناں نالوں وکھری ہے جو کہندے ہن کہ ایہہ معافی نامہ اک “چنگی شروعات” ہے۔ اس دے الٹ اج دے حالاتاں دی حقیقت اتے آواسیاں دے حقاں اتے ہو رہے موجودہ حملے ثابت کردے ہن کہ لبرلاں دی پاکھنڈبازی دا کوئی وی انت نہیں۔

سی.پی.سی.(م-ل) سارے کینیڈیئنا نوں کہندی ہے سانوں لبرلاں دی”وکھریویں دی طاقت”دی نیتی اتے وچار کرنی چاہیدی ہے، اسدی پرانی “پاڑو تے راج کرو دی نیتی” وچ نویں روح پھوکن دی کوشش نوں ردّ کرنا چاہیدا ہے۔ کینیڈا نوں اک ماڈرن نیشن بناؤن دے پروجیکٹ نوں ساکار کرن لئی لوکاں نوں اکمٹھّ کرنا ویلے دی لوڑ ہے۔ اسیں اوہناں توں اتشاہ لیندے ہاں جو ساڈے توں پہلاں اس راہ اتے تردے رہے جویں کہ غدری بابے اتے ہور جو برتانوی سامراج توں ہند نوں آزاد کراؤن لئی اپنیاں جاناں دی بازی لا گئے۔ سانوں اتشاہ دندے ہن اوہ لوک جو ساڈے توں پہلاں 19ویں تے ویہویں صدی دوران مانو جات دی مکمل مکتی لئی اتھاہ قربانیاں دندے رہے ہن، لڑدے رہے ہن، تے ایس ویلے وی لڑ رہے ہن۔

ٹپنیاں :

1. امیگریشن دینا برطانیہ دا اختیار سی تے 1 جنوری 1908 نوں بریٹیش گورنر جنرل نے کونسل وچ ایہہ حکم پاس کیتا کہ “کنیڈا وچ آواسیاں دے آؤن اتے داخل ہون تے پابندی لائی جا سکدی ہے جے اوہ اپنے جنم دے ملک جاں جس ملک دے اوہ شہری ہون اتھوں دھر دیاں ٹکٹاں لے کے سدھے اتے نرنتر سفر کیتے بغیر کنیڈا آئے ہون۔ ” 

ایہہ”نرنتر سفر”کرن والی نویں مدّ قانون وچ صرف اس لئی پائی گئی سی کہ ہور ہندوستانیاں نوں بی.سی. وچ نہیں آؤن دینا اتے ایہہ 1947 تکّ قانون دا حصہ رہی۔

2.دسمبر 1904 نوں سوشلسٹ پارٹی آف وینکوور دی چوتھی کنوینشن سمیں بی.سی. دے روشن خیال ورکراں نے سوشلسٹ پارٹی آف کینیڈا دی ستھاپنا کیتی۔ ایہہ سوشلسٹ کارل مارکس دے خیالاں دے دھارنی سن۔ 1908 وچ اس پارٹی دا اک میمبر جے.ایڈورڈ برڈ سٹی کونسل لئی چنیاں گیا۔ برڈ اک وکیل سی تے 1901 وچ اؤنٹیریؤ توں وینکوور آ گیا سی۔ وینکوور دے پنجابی بھائیچارے نال، جس دی گنتی اس ویلے پنج ہزار دے قریب سی، چنگے سبندھ بنا لئے سن تے بزنس تے امگریشن دے معاملیاں وچ اوہ برڈ دی صلاحَ لیندے ہندے سن۔ برڈ اتے اسدے سوشلسٹ ساتھیاں نے سرمائیداراں اتے نسلاوادیاں دے ہتاں لئی سٹیٹ ولوں بنائے”نرنتر یاترا”دے ریگولیشن ہیٹھ کیتے گئے حملے دے خلاف لڑائی کیتی۔ برڈ سٹی کونسل دا میمبر اس ویلے چنیاں گیا سی جدوں وینکوور دی چینی تے جاپانی برادری اتے 1907 وچ سانپھرانسسکو توں آئے اک ایجنٹ نے اک بہت گھٹیا نسلی حملہ کروایا سی۔ اس توں پتہ لگدا ہے کہ بی.سی. دی اگانھ ودھو مزدور لہر نے کدے وی سامراجی نسل وادی راجنیتی نال کوئی سمجھوتہ نہیں کیتا۔

اکتوبر 1913 وچ پنجابی آواسیاں دا اک گروپ وکٹوریا وچ آیا تے دلیل پیش کیتی کہ اوہ پہلاں بی.سی.وچ رہندے رہے ہن۔ پر امیگریشن بورڈ نے اوہناں نوں ڈپورٹ کرن دا حکم دے دتا۔ انڈین برادری نے ایہہ کیس لڑن لئی برڈ نوں وکیل کر لیا۔ برڈ نے “اندرونی وزارت کول اپیل دائر کر دتی اتے ہیبیئس کارپس دی رٹ وی داخل کر دتی اتے دلیل دتی کہ کونسل دے حکم نال جو تبدیلی امیگریشن ایکٹ وچ کیتی گئی ہے اوہ پہلاں بنے قانون دے ورودھ ہے۔ ‘ریکس ورسز تھرٹی نائن ہندو’ دے کیس وچ بی.سی. دے چیف جسٹس گورڈن ہنٹر نے فیصلہ دتا کہ’نرنتر یاترا’دی مدّ قانون دی حد دے باہر ہے بھاوَ گیرکانونی ہے۔ اتے اوہنے آواسیاں نوں کینیڈا داخل ہون دی اجازت دے دتی۔” (گلوب اینڈ میل 24 مئی 2014)

حقاں دے سنگھرش دی ایہہ اک وڈی جت سی اتے انڈیئناں نے اپنے دوستاں رشتے داراں نوں چٹھیاں لکھنیاں شروع کر دتیاں کہ ٹکٹاں لے کے بی.سی. نوں آ جاؤ۔ ایہناں حالاتاں وچ بابا گردتّ سنگھ نے، جو سنگھاپور وچ رہندا دیشبھگت بزنس مین سی، کاماگاٹا مارو جہاز چارٹر کر لیا تے بی.سی. آؤن دے چاہوان ہندوستانیاں نے ٹکٹاں خرید لئیاں۔ اوہ اپریل وچ ہانگ کانگ توں چل پئے تے راہ وچ کئی ایشیئن بندرگاہاں توں کئی ہور مسافر چکّ لئے۔ ایہہ جہاز 376 مسافر نال بھریا ہویا جاپان دی یوکوہاماں بندرگاہ توں 3 مئی نوں چل کے 23 مئی نوں وینکوور پہنچ گیا۔ صاف ہے کہ بابا گردتّ سنگھ دا نشانہ ”نرنتر یاترا” دے نسل وادی ریگولیشن نوں چیلنج کرنا سی۔ اوہ اتے اوہدے جہاز اتے سوار اتے وینکوور وچ رہندے سیاسی اتہادی بی.سی. وچ وسن دا اپنا حق لین لئی اک زبردست سٹینڈ لین لئی درڑ سن۔

وینکوور دی ہندوستانی کمیونٹی اتے ایہدے اتہادیاں نے ہن اک ہور قانونی لڑائی لڑن لئی فنڈ اکٹھا کیتا اتے وینکوور سنّ اتے پرووینس دے گھٹیا تے گندے نسلی پرچار دا مقابلہ کرن لئی پبلک جلسے کیتے تے لوکاں نوں جاگروک کیتا اتے ایچ.ایچ.سٹیون ورگے ٹوری ایم.پی تے ٹوری پریمیئر رچرڈ مکبرڈی ورگے نسلوادیاں دا مقابلہ کیتا جو شریام کہندے سن کہ جہاز دے سوار ہندوستانی آواسیاں نوں نہیں داخل ہون دینا۔ سرکار نے جہاز نوں پانی تے خوراک دی سپلائی بند کر دتی۔ پر وینکوور دی کمیونٹی نے آپ جتھیبند ہو کے مسافراں دیاں ضرورتاں پوریاں کیتیاں۔ اک وار پھر قانونی لڑائی وکیل برڈ نے سرئنجام دتی تے کونسل اندر پاس کیتے حکم نوں اک آواسی منشی سنگھ دی طرفوں چیلنج کیتا۔ بی.سی. اپیل کورٹ دے پھل بینچ نے 6 جولائی نوں برڈ دی اپیل خارج کر دتی تے کیہا کہ ڈپارٹمینٹ آف امیگریشن اینڈ کلونلائیزیشن دے کم وچ دخل دین دا عدالت نوں کوئی ادھیکار نہیں۔

کاماگاٹا مارو جہاز دے مسافراں نے جہاز دے جاپانی کیپٹن نوں نوکری توں کڈھ دتا۔ اوہ اتھے رہن تے اڑے رہے۔ 19 جولائی نوں پولیس نے اک کشتی راہیں جہاز اتے ہلاّ بول دتا۔ جہاز تے سوار آواسیاں نے کوئلے دے ڈھیلے مار مار کے اوہناں نوں پچھاڑ دتا۔ جدوں سرکاری ادھیکاری جہاز نوں رسد پانی تے سفر لئی لوڑیندیاں ہور چیزاں سپلائی کرن لئی منّ گئے اتے جنگی جہاز رینبوء نوں موقعے اتے سدّ لیا جہدے ڈیک تے ہتھیاربند فوجی تعینات سن تاں 23 جولائی نوں کاماگاٹا مارو جہاز نے کیپٹن نوں واپس سدّ کے لنگر چک دتے تے وینکوور توں چالے پا دتے۔

3. اس پالسی صدقہ پہلی تے دوسری عالمی جنگ دوران 16000 ہندوستانیاں سمیت لکھاں برتانیاں ادھین ہور لوکاں نوں قربانی دینی پئی اتے برتانیاں دے پیدا کیتے بنگال دے اکال وچ ہور لکھاں لوکاں نوں جان توں ہتھ دھونے پئے۔ 1947 توں لے کے برتانیاں راج خلاف اٹھیاں بغاوتاں وچ کئی لکھ لوک موت دے گھاٹ اتارے گئے۔

4. ہاؤس آف کامن وچ معافی منگدیاں ٹروڈو نے منیاں کہ جہاز وچ سوار صرف سکھ ہی نہیں سن ہور لوک وی سن۔ اوہنے کیہا،” 23 جولائی 1914 نوں وینکوور دی براڈ ندی وچوں اک سٹیمشپ تریا۔ اوہدے اتے سکھ، مسلم اتے ہندو مول دے 376 مسافر سوار سن۔ ”

5. ٹرانٹو دے اک قانون دے ماہر اجیزا کانجی نے ٹرانٹو سٹار وچ اک لیکھ لکھیا اتے ہیٹھ لکھے سوال پچھے

“اج توں سو سال بعد کی کینیڈا دا پردھانمنتری اک وار پھر آواسیاں دے وارثاں توں اس گلّ لئی معافی منگیگا کہ سرکار نے سرحد دی حفاظت کرن دے نام ہیٹھ آواسیاں نوں اندر نہیں سی وڑن دتا؟ جاں پھر ساڈا موجودہ پردھان منتری امیگریشن قانون نوں سدھاریگا تے ‘اپنے تے اپنے پریوار دے جیون نوں چنگا بناؤن لئی پناہ منگن والیاں’ دی حفاظت کریگا تے آؤن والے سمیں وچ پیش آؤن والی شرمندگی توں بچاء کریگا۔ ”

کانجی نے اس ویلے آواسیاں نوں درپیش مشکلاں دی جانکاری دیندیاں دسیا، ”موافینامیں چراں پرانے زخماں تے مرہم دا کم وی کر سکدے ہن۔ لیکن معافی نامے بیتے دے زخماں دے کارناں نوں لکاؤن تے ایس ویلے اوہناں دی موجودگی نوں نظر انداز کرن دا کم وی کر جاندے ہن۔ ’وائیٹ کینیڈا’ دا نشانہ بھاویں افیشل طور تے چھڈّ دتا گیا لیکن بہت سارے آواسیاں نال خطرناک ‘دھاڑویاں’ والا سلوک کرنا حالے وی جاری ہے۔ “

“ کنیڈا وچ صرف آواسی ہی حالے وی آبادی اوہ حصہ جنہاں نوں بغیر کسے الزام جاں دوشی ہون دے بغیر کدے وی پھڑ کے بند کیتا جا سکدا ہے تے لمبے سمیں تکّ بند رکھیا جا سکدا ہے۔ اس طرحاں نال ہر سال ہزاراں بندی بنائے جاندے ہن جنہاں وچ نیانے وی شامل ہن۔ ”

کانجی دا کہنا کہ 2001 توں لے کے 2012 دوران کینیڈا نے 13000 آواسی سمندر وچ ہی روک لئے جنہاں وچوں ہزاراں پناہ گیر ہو سکدے ہن۔

“بہتے آواسی حالے وی خطرناک ‘دھاڑوی’ سمجھے جاندے ہن۔” اجیزا کانجی، ٹرانٹو سٹار، 17 اپریل 2016